Drewno Avodire jest twarde i wytrzymałe, dzięki temu dobrze sprawdza się jako materiał podłogowy. Jasna, pastelowa barwa tego drewna ujmuje swą delikatnością a bogaty rysunek wynikający z zawiłego układu włókien przyciąga wzrok.
Avodire to gatunek afrykański z rodziny miodlowatych (Meliaceae), tej samej co mahonie i jednocześnie typowy przykład bogatego nazewnictwa roślin tropikalnych. Drzewa, z których pozyskuje się to drewno zostały niezależnie odkryte i opisane przez botaników z wielu krajów, którzy nadali im własne nazwy łacińskie: Turraeanthus africanus – Pellegr (najbardziej popularna nazwa), Turraeanthus zenkeri – Harms, Turraeanthus klainei – Pierre, Turraeanthus machaini – De Wild, Turraeanthus vignei – Hutch & J.M.Dalz, Bingeria africana – A.Chew, Guarea africana – Wel. Ich nazwiska uwiecznione są w postaci trzeciego słowa (skrótu po myślniku) w wymienionych wyżej synonimach.
Dana nazwa jest szczególnie chętnie stosowana w kraju będącego ojczyzną badacza, który ją nadał. Efektem takiego podejścia jest jednoczesne używanie w literaturze fachowej tak wielu określeń botanicznych dla tego samego gatunku drzewa. Jeżeli uwzględnimy fakt, że drewno Avodire w każdym regionie występowania nazywane jest inaczej, np. w Liberii blimah-pu, w Ghanie apapaye i wansenwa, w Zairze esu, kisanda i lusamba, w Nigerii apaya, w Kamerunie engan, a w Republice Środkowej Afryki songo to o pomyłkę nie trudno. Szczęśliwie dla nas sprawę nazewnictwa reguluje norma europejska EN 13556:2003. Według niej do omawianego w niniejszym artykule gatunku należy stosować jedną nazwę łacińską – Turraeanthus africanus (Welw.ex C.DC.) Pellegr i jedną nazwę handlową drewna – Avodiré.
Drzewa Turraeanthus africanus są dość pospolite w wilgotnych lasach tropikalnych Afryki. Doskonale radzą sobie w cienistym podszycie, a do szybkiego wzrostu wystarcza im nawet niewielka ilość światła. Dojrzałe rośliny osiągają wysokość do 35 m (według niektórych opracowań maksymalnie nawet do 50 m), przy czym pień do wysokości ok. 15 m jest prosty i pozbawiony gałęzi. Średnica w odziomku może wynosić od 0,5 do 1m (wymiar bez uwzględniania napływów korzeniowych). Obecnie największym eksporterem drewna Avodire jest Ghana.
Avodire to gatunek liściasty, rozpierzchłonaczyniowy, wytwarzający twardziel. Barwa twardzieli jest delikatna i pastelowa od kremowej po biało-żółtą (fot.1). W wyniku kontaktu ze światłem i tlenem zawartym w powietrzu nieco ciemnieje, stając się bardziej żółtawa. Biel w suchej tarcicy jest praktycznie nie odróżnialny od twardzieli. Z elementów strukturalnych widoczne są duże naczynia: bardzo słabo na przekroju poprzecznym (fot.1a), nieco lepiej na przekrojach wzdłużnych (fot.1b i 1c). Występują tam w postaci drobnych, biegnących zgodnie z układem włókien kreseczek (rowków) o nieco ciemniejszej barwie od otaczającej tkanki drzewnej. Drobne 1-3 szeregowe promienie łykodrzewne można zaobserwować jedynie na przekroju ściśle promieniowym, gdzie tworzą drobny błyszcz (fot.1b). Przyrosty roczne w drewnie pochodzącym z równikowych lasów deszczowych są właściwie nie rozróżnialne. Słoje widać natomiast w drewnie pozyskanym z drzew wyrosłych na trenach o wyraźniej zarysowanych porach roku: deszczowej i suchej.
Charakterystyczną cechą tego drewna jest różnorodny układ włókien. W zależności od warunków wzrostu (partii materiału) mogą być one proste, sfalowane, splątane a także skośne naprzemiennie lub gniazdowo. Opisane wyżej możliwe układy włókien bardzo uatrakcyjniają rysunek drewna. Na jego powierzchni powstaje niepowtarzalny układ „światłocieni” (jaśniejszych i ciemniejszych, mniej- lub bardziej błyszczących obszarów) wynikających z różnej intensywności odbicia promieni świetlnych od włókien ułożonych pod zmiennymi kątami.
Fot.1. Obrazy makroskopowe świeżo przetartego drewna Avodire o prostym układzie włókien: a) przekrój poprzeczny, b) przekrój promieniowy, c) przekrój styczny
Wybrane właściwości fizyczne i mechaniczne drewna Avodire w porównaniu do krajowego drewna brzozy i klonu podane są w tabeli 1 (wszystkie trzy gatunki drewna mają jasny kolor i zbliżoną gęstość). Ponadto drewno brzozy uważane jest za gatunek bardzo podobny do Avodire, nawet mogący sprawić trudności w odróżnieniu (Wagenführ i Scheiber 1985).
Avodire w porównaniu z brzozą i klonem wykazuje niższe wartości skurczów oraz mniejszą różnicę między wielkością skurczu w kierunku stycznym i promieniowym. Dzięki temu, mimo wysokiej wilgotności punktu nasycenia włókien (38%), jest dość stabilne wymiarowo. Gęstość drewna Avodire, która w stanie powietrzno suchym wynosi średnio 550 kg/m3 jest nieco niższa od gęstości brzozy i klonu co przekłada się na proporcjonalnie niższe wartości wytrzymałości. Zawiły układ włókien powoduje dodatkowe osłabienie tego drewna przy zginaniu i rozciąganiu w kierunku wzdłużnym, z drugiej strony przyczynia się do zwiększenia wytrzymałości na ścinanie i udarności. Ta ostatnia jest dla Avodire najwyższa spośród porównywanych w tabeli gatunków drewna. Również wytrzymałość na ściskanie i twardość są wysokie, biorąc pod uwagę niższą gęstość Avodire.
Tabela 1.
Wybrane właściwości drewna Avodire (Turraeanthus africanus (Welw.ex C.DC.) Pellegr) pochodzącego z Ghany, zbadane na Wydziale Technologii Drewna SGGW w Warszawie, w porównaniu z drewnem brzozy (Betula verrucosa Ehrh) i klonu (Acer planatoides L.) – według badań własnych i danych literaturowych (Krzysik 1978, Dzbeński i Kraińska 1978, Wagenführ i Scheiber 1985).
| Nazwa cechy lub właściwości | Oznaczenie[jednostki] | Średnia wartość dla drewna: | ||
| Avodire | brzozy | klonu | ||
| Gęstość drewna świeżego (tuż po ścięciu) | gw [kg/m3] | 800 | 940 | 870 |
| Gęstość drewna w stanie powietrzno-suchym (W=12%) | g12 [kg/m3] | 550 | 650 | 660 |
| Gęstość drewna w stanie absolutnie suchym (W=0%) | go [kg/m3] | 510 | 610 | 620 |
| Wilgotność punktu nasycenia włókien | Wpnw [%] | 38 | 34 | 33 |
| Skurcz w kierunku promieniowym | Krw [%] | 3,8 | 5,3 | 3,2 |
| Skurcz w kierunku stycznym | Ksw [%] | 6,3 | 7,8 | 8,4 |
| Skurcz objętościowy | Kvw [%] | 10,5 | 14,2 | 12,5 |
| Wytrzymałość na rozciąganie wzdłuż włókien | Rr II [MPa] | 90 | 120 | 100 |
| Wytrzymałość na ściskanie wzdłuż włókien | Rs II [MPa] | 55 | 43 | 53 |
| Wytrzymałość na zginanie statyczne | Rgs [MPa] | 86 | 125 | 117 |
| Udarność | U [kJ/m2] | 110 | 100 | 65 |
| Moduł sprężystości wzdłuż włókien | EII [GPa] | 10,2 | 16,5 | 11,3 |
| Wytrzymałość na ścinanie wzdłuż włókien w płaszczyźnie promieniowej | Rc II [MPa] | 12 | 12 | 9,0 |
| Twardość Janki na przekroju poprzecznym | HJ pop[MPa] | 50 | 49 | 75 |
Drewno Avodire o prostym układzie włókien jest łatwe w suszeniu oraz obróbce ręcznej i maszynowej. Złożony układ włókien, który uatrakcyjnia rysunek, jednocześnie nieco utrudnia suszenie i obróbkę. Drewno Avodire, szczególnie ze splątanym lub gniazdowym układem włókien, podczas suszenia ma tendencje do powstawania pęknięć desorpcyjnych, związanych z nierównomiernym skurczem i silnymi naprężeniami. Przy struganiu takiego drewna może dochodzić do wyrywania włókien ułożonych pod różnymi kątami. Powstałe nierówności można łatwo wyrównać w operacji szlifowania. Należy przy tym pamiętać o zapewnieniu właściwego odpylania, gdyż powstający pył podrażnia błony śluzowe i skórę. Drewno to dobrze się poleruje i maluje, dając efektownie błyszczące powierzchnie. Jest również łatwe w klejeniu, dzięki temu odpadowe i małowymiarowe kawałki mogą być, po rozdrobnieniu, z powodzeniem użyte do produkcji płyt wiórowych.
Z drewna Avodire pozyskuje się pełnowartościowe materiały podłogowe. Drewno to służy między innymi do produkcji dekoracyjnych parkietów, gdzie jego jasny pastelowy kolor kontrastuje z silnie wybarwionym drewnem mahoni, palisandrów i hebanów, dając bardzo wyrazisty wzór. Innym produktem są deszczułki posadzkowe i panele podłogowe. Doskonałym przykładem wielobarwnej kompozycji z wykorzystaniem drewna Avodire, są wzorzyste podłogi ułożone w Zamku Królewskim w Warszawie (fot.2).
Fot.2. Zamek królewski w Warszawie: a) widok od strony Placu Zamkowego, b) Gabinet Monarchów (Sala Konferencyjna) c) fragment podłogi w Gabinecie Monarchów, d) Pokój Audiencjonalny Stary, e) fragment podłogi w Pokoju Audiencjonalnym Starym.
Serdecznie dziękujemy, Dyrekcji Zamku Królewskiego w Warszawie za zgodę na wykonanie powyższych fotografii.
Najczęściej powierzchnie użytkowe wykańcza się poprzez pokrycie przeźroczystymi lakierami, np. poliuretanowymi, które zapewniają odpowiednią odporność na ścieranie. Lakiery te nieco pociemniają powierzchnię drewna Avodire, nadając mu złoto-żółtą barwę i jednocześnie uwypuklają jego rysunek. Nie zalecamy stosowania do Avodire olejowania. Tak zabezpieczone drewno tego gatunku po niedługim czasie użytkowania staje się lekko szarawe.
Jasna podłoga z Avodire optycznie powiększa pomieszczenia i w odczuciu większości użytkowników czyni je bardziej radosnymi. Atuty dekoracyjne i kolorystyczne predysponują to drewno na podłogi do salonów, a także do bardziej intymnych pomieszczeń, np. sypialni i pokoi dziecinnych. Z drewna Avodire wykonywane są również schody. Atutem jasnego podłoża jest to, że nie widać na nim drobnych zarysowań lakieru. Mimo naturalnego zużywania się powierzchnie te przez długi czas wyglądają jak nowe.
Avodire znalazło także zastawania specjalistyczne. Wraz z drewnem mahoni, mansoni i kokrodui było stosowane do produkcji modeli odlewniczych (Dzbeński i Kraińska 1978). Wprawdzie jest to drewno jasno wybarwione ale wykazuje wyjątkowo dekoracyjną strukturę powierzchni, dzięki czemu jest chętnie wykorzystywane do celów zdobniczych i artystycznych w tym do wyrobu instrumentów muzycznych. Wykonuje się z niego fortepiany, ksylofony, skrzypce, smyczki, pałeczki perkusyjne oraz gitary elektryczne (fot.3).
Fot.3. Wyeksponowany rysunek Avodire w gitarach elektrycznych (ciemniejsze wstawki z orzecha lub mahoniu)
Avodire należy do średnio trwałych rodzajów drewna. Twardziel ma średnią odporność na atak przez owady i mikroorganizmy (grzyby), a biel jest jeszcze słabszy. Stanowi to pewną niedogodność bowiem trudno w tarcicy odróżnić te dwie strefy drewna. Avodire jest podatne na atak termitów, jednak zwierzęta te nie występują w naszej szerokości geograficznej, nie stanowią więc potencjalnego zagrożenia. W razie potrzeby trwałość Avodire można zwiększyć przez odpowiednie zbiegi impregnacyjne.
Literatura:
Dzbeński W., Kraińska H., 1978: Badania struktury i właściwości drewna gatunków tropikalnych. Konferencja naukowa Wydziału technologii drewna SGGW-AR, Warszawa, 14 i 15 grudnia, s.75-84.
EN 13556:2003 Round and sawn timber – Nomenclature of timbers used in Europe.
Krzysik F., 1978: Nauka o drewnie. PWN. Warszawa.
Wagenführ R., Scheiber Chr., 1985: Holzatlas. Mit 890 zum Teil mehrfarbigen Bildern. VEB Fachbuchverlag Leipzig.
Przy przygotowywaniu niniejszego artykułu uwzględniono informacje zamieszczone na następujących witrynach internetowych:
http://www.windsorplywood.com/tropical_woods/avodire.html
https://www.falegnameriafantin.it
https://www.unep-wcmc.org/species/tree_study
